"Mảnh đất ấy từng là của ông nội tôi, thế mà giờ, họ bảo là đất công và yêu cầu dời đi với mức bồi thường rẻ hơn... một chiếc xe máy."
Câu nói ấy – đau đáu từ một người dân ở Thủ Thiêm – phản ánh sự giằng xé giữa lợi ích cá nhân và quyền lực công trong các vụ thu hồi đất tại Việt Nam. Trong một xã hội đang đô thị hóa nhanh chóng, đất đai không chỉ là tài nguyên mà còn là nơi chất chứa ký ức, sinh kế, và niềm tin về công lý.
Nhưng khi pháp luật chưa theo kịp thực tiễn, thì mảnh đất ấy không chỉ nứt nẻ vì nắng mưa – mà còn vì những khoảng trống pháp lý.
“Vết sẹo” pháp lý từ Thủ Thiêm, Lộc Hưng, Dương Nội…
Trong hai thập kỷ qua, hàng loạt vụ việc khiếu kiện đất đai lớn nhỏ trên cả nước đều xoay quanh một điểm nghẽn: thu hồi đất vì “mục đích công cộng”, nhưng hậu quả là người dân mất đất, còn doanh nghiệp thì có đất vàng.
- Thủ Thiêm (TP.HCM): Gần 20 năm tranh chấp, hàng trăm hộ dân bị giải tỏa, nhưng nhiều người vẫn chưa được bồi thường thỏa đáng. Có những lô đất sau đó được giao cho nhà đầu tư xây chung cư, bán ra thị trường với giá hàng tỷ đồng mỗi căn.
- Lộc Hưng (TP.HCM): Năm 2019, gần 200 căn nhà bị cưỡng chế vì bị cho là xây trái phép trên “đất công”. Nhưng người dân phản ứng dữ dội, cho rằng họ đã sinh sống ở đây hàng chục năm, có giấy tờ hợp pháp.
- Dương Nội (Hà Nội): Hàng trăm người dân phản đối việc thu hồi đất để xây khu đô thị, cho rằng giá bồi thường quá thấp so với giá trị thị trường và họ bị đẩy ra ngoài rìa của quá trình phát triển.
Những vụ việc này không chỉ tạo ra xung đột xã hội, mà còn làm xói mòn lòng tin vào công lý. Tại sao “phát triển vì lợi ích công” lại khiến người dân chịu thiệt nhiều đến vậy?
Pháp luật đất đai: Lỗ hổng từ định nghĩa đến thực thi
Luật Đất đai hiện hành (trước khi sửa đổi năm 2024) cho phép Nhà nước thu hồi đất vì mục đích công cộng và phát triển kinh tế – xã hội. Tuy nhiên, khái niệm "lợi ích công cộng" rất mơ hồ, dễ bị lạm dụng để phục vụ các dự án thương mại trá hình.
Ví dụ: Dự án khu đô thị, trung tâm thương mại có được xem là “lợi ích công” nếu sau đó bán lại cho người giàu, còn người dân mất đất thì không thể mua nổi căn hộ trong chính nơi từng là ruộng đồng của họ?
Bên cạnh đó, quy trình thu hồi – bồi thường – tái định cư vẫn thiếu minh bạch:
- Người dân không được tham vấn đầy đủ.
- Giá bồi thường do Nhà nước định, thường thấp hơn nhiều so với giá thị trường.
- Hậu thu hồi, sinh kế người dân bị gián đoạn, thiếu hỗ trợ tái hòa nhập.
Luật có, nhưng thiếu những cơ chế kiểm tra động cơ của chủ đầu tư, thiếu cơ quan giám sát độc lập để đảm bảo rằng quyền sử dụng đất không trở thành món hàng mua bán dưới lớp vỏ phát triển.
Đất đai là tài sản của toàn dân, nhưng cần bảo vệ lợi ích từng cá nhân
Theo Hiến pháp Việt Nam, đất đai thuộc sở hữu toàn dân, Nhà nước là đại diện chủ sở hữu. Tuy nhiên, chính vì tính “toàn dân” đó, mà trong nhiều trường hợp quyền sử dụng đất của từng người dân dễ bị xâm phạm nếu không có cơ chế bảo vệ hiệu quả.
Khái niệm “lợi ích công” phải được hiểu là lợi ích chung thực sự – bao gồm cả những người đang sinh sống trên mảnh đất ấy, chứ không chỉ là chỉ tiêu kinh tế hay báo cáo đầu tư đẹp đẽ.
Một nhà nước pháp quyền phải cân bằng được quyền phát triển và quyền con người, không để quyền lực thu hồi đất trở thành công cụ áp đặt.
Hướng tới một hệ thống pháp lý nhân văn và minh bạch hơn
Luật Đất đai (sửa đổi, năm 2024) đã có nhiều điểm tiến bộ như:
-
Bổ sung quy định về định giá đất sát giá thị trường.
-
Mở rộng quyền tham vấn của người dân.
-
Tăng cường tính minh bạch trong quy trình thu hồi và tái định cư.
Tuy nhiên, để luật đi vào đời sống, cần:
-
Xây dựng tiêu chí cụ thể cho khái niệm "lợi ích công cộng"
Không để chủ đầu tư lợi dụng danh nghĩa để trục lợi.
-
Thành lập cơ chế giám sát độc lập khi thu hồi đất
Có thể là Hội đồng nhân dân địa phương, ủy ban giám sát cộng đồng, hoặc tổ chức xã hội dân sự.
-
Tăng cường truyền thông pháp luật và sự tham gia của người dân
Người dân cần hiểu rõ quyền của mình, để thương lượng sòng phẳng thay vì cam chịu hoặc phản ứng tiêu cực.
Công lý không thể xây trên bất công – kể cả khi nhân danh phát triển
Mỗi mảnh đất không chỉ là tài sản, mà còn là nơi bắt đầu của một cuộc đời. Khi phát triển đô thị khiến hàng nghìn người phải rời khỏi mảnh đất tổ tiên mà không có đủ hỗ trợ, thì sự “phát triển” ấy cần được xem xét lại.
Pháp luật đất đai cần không chỉ đúng – mà còn phải công bằng và có tình người.
Bởi vì, cuối cùng, điều giữ cho một xã hội bền vững không phải là tốc độ xây dựng, mà là niềm tin của người dân vào công lý trên chính mảnh đất họ đang đứng.
Luật sư Nha Trang Khánh Hoà